Przejdź do sklepu Trzmiel.com.pl 
Wstęp
Akwarium jest odwzorowaniem ekosystemu panującego w naturze. Przynajmniej takim właśnie założeniem powinniśmy się kierować, jeśli chcemy, aby funkcjonowało poprawnie, nie przysparzało nam problemów, a co najważniejsze – aby było przyjaznym domem dla naszych podopiecznych. Nie chodzi nawet o stworzenie idealnie wiernej kopii podwodnego krajobrazu danego miejsca na Ziemi (taki cel ma jedynie gałąź akwarystyki nazywana biotopową), ale o odtworzenie z pomocą dostępnej techniki procesów zachodzących w naturze.
Równowaga biologiczna w akwarium
Warunki stworzone przez nas w zbiorniku powinny być przyjazne dla wielu różnych organizmów. Każdy z nich ma swoje miejsce w akwariowym ekosystemie i odgrywa w nim ważną rolę. Aby pozostawał on w stanie równowagi, niczego nie powinno być za dużo ani za mało. Temperatura, proporcje poszczególnych pierwiastków w wodzie i podłożu, obieg materii, dobór gatunków ryb, roślin – wszystko to ma wpływ na ostateczny rezultat. Chociaż w akwarium o wiele rzeczy zadba sama natura, twoja pomoc i kontrola na wielu etapach są niezbędne! Istotne jest już samo przygotowanie do założenia zbiornika, a także początkowy okres jego funkcjonowania. Więcej o tym, jak wystartować z akwarium, przeczytasz tutaj.
Równowaga w akwarium to oczywiście bardzo obszerny temat i nie sposób go omówić w jednym artykule, jednak jeśli zależy ci na stworzeniu świata przyjaznego jego mieszkańcom, jedną z podstawowych rzeczy, na jakie powinieneś zwrócić uwagę, jest woda oraz jej parametry. Tymczasem poniżej zajmiemy się tylko jednym, ale zasadniczym elementem zdrowego i pięknego zbiornika – filtracją.
Cykl azotowy w akwarium
Co może wydawać się zaskakujące, najważniejszymi, choć niewidzialnymi dla oka mieszkańcami akwarium, o których powinniśmy szczególnie zadbać, są mikroorganizmy. Chodzi zwłaszcza o różne szczepy bakterii nitryfikacyjnych oraz podobnych do nich archeonów (Archaea)*. To dzięki tym pożytecznym i pracowitym drobnoustrojom oraz roślinom związki chemiczne niebezpieczne dla zdrowia i życia ryb oraz innych zwierząt w akwarium są neutralizowane.
Proces obiegu azotu przy aktywnym współudziale organizmów żywych nazywany jest cyklem azotowym. Z terminem tym prawdopodobnie już spotkałeś się podczas swojej przygody z akwarystyką. Jeśli nie, warto, abyś poświęcił mu więcej uwagi, jeżeli twoim celem jest prawidłowo działające, zdrowe i piękne akwarium. Znajomość tego cyklu prawdopodobnie pozwoli ci uniknąć wielu naprawdę nieprzyjemnych sytuacji, a co najważniejsze, nie narazisz na utratę zdrowia lub nawet życia swoich akwariowych ulubieńców.
Wspomniane wcześniej mikroorganizmy potrzebną do życia energię pozyskują, utleniając jon amonu NH4+ (powstający w wodzie o pH poniżej 7) i bardzo toksyczny amoniak NH3 (w wodzie o pH powyżej 7). Są to produkty przemiany i rozkładu materii organicznej. Ich źródłem są głównie odchody ryb (w tym mocz), obumarłe szczątki roślin oraz niezjedzony pokarm. Przy wykorzystaniu tlenu jon amonowy/amoniak zostaje przekształcony przez bakterie nitryfikacyjne i archeony w mniej toksyczne, ale nadal szkodliwe dla ryb azotyny (NO2), a te z kolei zostają przetworzone w azotany (NO3).
Na szczęście stężenie azotanów musi być naprawdę wysokie, aby zaszkodziło rybom. Przyjmuje się zwykle, że w akwarium ogólnym nie powinno ich być więcej niż 50 mg/l. Azotany usuwane są z wody przez rośliny, które pobierają azot jako pierwiastek budulcowy. Ewentualnie można to zrobić samemu, wykonując regularne podmiany wody lub stosując specjalne absorbenty. Usuwaniem azotanów z akwarium zajmują się także bakterie denitryfikacyjne, zasiedlające strefy beztlenowe powstające w podłożu lub w niektórych mediach filtracyjnych.
Co powinniśmy wiedzieć na temat filtracji i filtrów?
Opisane pożyteczne mikroorganizmy nitryfikacyjne zasiedlają wszystkie powierzchnie, jakie mają do dyspozycji w akwarium, a zwłaszcza podłoże. Aby jednak ich populacja była odpowiednio duża i efektywnie walczyła z nadmiarem szkodliwych substancji, jeden element jest dla nich kluczowy. Chodzi o dostęp tlenu. To dzięki temu pierwiastkowi mogą żyć i namnażać się. Dlatego tak ważne jest, aby woda była nim odpowiednio nasycona. Do utrzymania takiego stanu potrzebny jest przede wszystkim jej ruch, zwiększający wymianę gazową z otoczeniem.
Miejscem, w którym mikroorganizmy nitryfikacyjne mają najlepsze warunki do życia, jest filtr. Woda przepływająca przez obecne w nim media filtracyjne dostarcza im tlenu oraz substancji odżywczych. Dogodną do zasiedlenia przez nie powierzchnią może być w takim wypadku gąbka lub różnego rodzaju porowate złoża. Wspomniany proces neutralizacji związków azotowych nazywany jest w akwarystyce filtracją biologiczną.
W procesie filtracji biologicznej uczestniczą także rośliny, dla których azot obecny w wodzie w postaci wymienionych wcześniej związków jest niezbędnym pierwiastkiem pełniącym rolę budulca. W zależności od gatunku, a szczególności tempa wzrostu, mogą pobierać go mniej lub więcej. Jak twierdzi Diana Walstad, znana amerykańska mikrobiolog i akwarystka, pewne gatunki, takie jak popularny rogatek, łatwiej przyswajają azot pochodzący z NH3/NH4+, a inne z azotanów NO3**. Jak wykazała, niektóre gatunki skuteczniej pozyskują azot poprzez liście niż korzenie, co jest dodatkowym atutem w kontekście oczyszczania wody w zbiorniku. Aby filtracja biologiczna była w pełni skuteczna, akwarium musi osiągnąć stan tzw. dojrzałości, co oznacza, że wspomniany cykl azotowy musi funkcjonować poprawnie.
Oprócz tego, że filtry są dogodnym miejscem intensywnego rozwoju mikroorganizmów nitryfikacyjnych, zwykle służą też do wyłapywania i zatrzymywania różnego rodzaju zanieczyszczeń obecnych w toni wodnej, takich jak drobinki niezjedzonego pokarmu czy szczątki roślin i korzeni. Mówimy wówczas o filtracji mechanicznej. Chociaż krystalicznie czysta, przejrzysta woda w akwarium nie zawsze jest czymś niezbędnym, większość akwarystów dąży do takiego efektu ze względów wizualnych. Z drugiej strony zdarzają się też gatunki ryb i roślin, które wykazują niższą tolerancję na obecne w wodzie zawiesiny i drobinki.
Trzecim rodzajem filtracji, z jakiej korzysta się w akwarium, jest filtracja chemiczna. Polega ona na wyłapywaniu niepożądanych substancji chemicznych z wody. Mogą być to np. pierwiastki i związki obecne w wodzie kranowej, którą wykorzystujemy następnie w akwarium. Ten typ filtracji może również pomóc w usuwaniu nadmiaru substancji powstających w samym zbiorniku, takich jak fosforany (PO4) czy wymienione wcześniej związki azotowe. Z pomocą w tej sytuacji przyjdą wspomniane już absorbenty, a wśród nich najbardziej popularny zeolit i węgiel aktywny, a także szereg innych mediów przeznaczonych do umieszczenia w zasobnikach filtrów. Użycie adsorbentów może być konieczne, kiedy po przeprowadzonym leczeniu ryb chcemy usunąć pozostałości zastosowanych medykamentów. Niektóre z nich potrafią także usuwać zabarwienia czy nawet najmniejsze zmętnienia wody, wzmacniając efekt krystalicznej przejrzystości.
Charakterystyczną cechą środków oczyszczających wodę chemicznie jest to, że po pewnym czasie ich właściwości absorpcyjne wyczerpują się. W takiej sytuacji, w zależności od rodzaju, należy je wymienić lub zregenerować.
Czy filtr w akwarium musi być non stop włączony?
Tak jak wspomnieliśmy, aby filtracja była skuteczna, niezbędnym warunkiem jest stała obecność tlenu w wodzie. Bez niego nie przetrwają pożyteczne mikroorganizmy, podobnie zresztą jak ryby i inne zwierzęta w akwarium. Aby woda była odpowiednio natleniona, powinna pozostawać w stałym ruchu, co zwiększa wymianę gazową z otoczeniem. Taki efekt można osiągnąć przez odpowiednie ustawienie wylotu filtra, tak aby wywoływał on stałą cyrkulację wody oraz falowanie jej powierzchni. Pamiętaj, że zbiornik powinien być zaaranżowany tak, aby dekoracje nie blokowały przepływu. W innym przypadku mogą pojawić się tzw. martwe strefy z deficytem tlenu. Jeżeli mamy obawy, że sama cyrkulacja nie wystarczy, możemy zastosować kilka dodatkowych rozwiązań. Więcej na ten temat znajdziesz tutaj.
Niezależnie od sposobu natleniania wody, ważne jest, aby miało ono charakter ciągły. Oznacza to, że filtr powinien pracować bez przerwy, zapewniając tlen wszystkim organizmom w akwarium.
Jeżeli z jakiegoś powodu nie masz do dyspozycji filtra, ponieważ np. uległ awarii, miej w pogotowiu przynajmniej tradycyjny napowietrzacz z wężykiem i kamieniem lub dyfuzorem napowietrzającym. Taki zestaw zwiększy szansę przeżycia bakterii oraz innych mieszkańców akwarium do czasu podłączenia nowego filtra.
Ruch wody jest potrzebny nie tylko ze względu na konieczność równomiernego rozprowadzenia tlenu w akwarium. W ten sposób dostarczamy też substancje odżywcze niezbędne roślinom oraz bakteriom, takie jak związki azotowe czy też dwutlenek węgla. Stała cyrkulacja wody sprzyja także wyrównaniu temperatury w całym zbiorniku.
Warto pamiętać, że aby ruch wody był wystarczający, należy zastosować filtr o mocy adekwatnej do pojemności akwarium oraz preferencji ryb. Nie wszystkie gatunki dobrze znoszą silną cyrkulację. W ich naturalnym środowisku prąd jest delikatny, a niektóre żyją w zbiornikach ze stojącą wodą. Wówczas rozwiązaniem będzie silne obsadzenie zbiornika roślinami, np. zastosowanie tradycyjnego filtra gąbkowego zasilanego napowietrzaczem.
Zbyt niski poziom tlenu w akwarium może sprzyjać obniżeniu odporności ryb, a więc i wzrostowi ich zapadania na różne choroby. Innym niepożądanym skutkiem takiego deficytu może być zakwit glonów i sinic, a przede wszystkim niekontrolowany wzrost poziomu związków azotowych.
Ile godzin powinien działać filtr w akwarium?
Wielu z nas na początku przygody z tym fascynującym hobby prawdopodobnie zadało sobie pytanie z kategorii „filtr w akwarium – jak długo ma działać?”. Wątpliwości na temat tego, ile powinien chodzić filtr w akwarium, regularnie pojawiają się też na forach i w grupach zrzeszających pasjonatów akwarystyki. Odpowiedź jest krótka i prosta. W miarę możliwości powinien pracować 24 godziny na dobę. Choć z pewnymi wyjątkami. Jeśli jest to konieczne, możesz wyłączać go na czas karmienia podopiecznych, a także podczas prowadzenia najróżniejszych prac pielęgnacyjnych, takich jak przycinanie roślin, czyszczenie filtra czy wymiana jego wkładów. Często też zapominamy o tym, że ze względów bezpieczeństwa nie powinno się wkładać rąk do akwarium, jeżeli pracują w nim jakiekolwiek urządzenia podłączone do sieci!
Większość współczesnych filtrów niezależnie od typu (wewnętrzny, kubełkowy, kaskadowy, skimmer) oferuje stosunkowo nieduży pobór energii, więc ich praca nawet całą dobę nie powinna narazić cię na odczuwalne koszty. W ostateczności, jeżeli bardzo zależy ci na oszczędnościach, wystarczy, że zaopatrzysz się w filtr gąbkowy zasilany napowietrzaczem. Pamiętaj jednak, że takie rozwiązanie wspomaga przede wszystkim filtrację biologiczną, ale ma ograniczoną skuteczność w przypadku filtracji mechanicznej i chemicznej. Filtr gąbkowy zasilany „brzęczykiem” znajduje częste zastosowanie w akwariach tarliskowych i tych przeznaczonych dla narybku, gdzie zazwyczaj silny prąd wody nie jest wskazany.
Gdy filtr przestanie działać z przyczyn od nas niezależnych lub zapomnimy go włączyć, istnieje ryzyko, że po kilku lub kilkunastu godzinach duża część populacji zamieszkujących go mikroorganizmów nitryfikacyjnych obumrze z powodu deficytu tlenu. Jest to prawdopodobne zwłaszcza w akwariach z małą ilością roślinności. Na wypadek braku prądu lub awarii urządzenia dobrze jest sięgnąć po napowietrzacz na baterię, jednak należy pamiętać, że jego wydajność może być niewystarczająca do zbiornika o dużej pojemności. W takiej sytuacji możemy użyć go w dodatkowym, mniejszym akwarium, do którego przeniesiemy tymczasowo przynajmniej ryby czy też krewetki. Jeżeli filtr, zwłaszcza zewnętrzny, nie pracował przez dłuższy czas, gromadzi się w nim martwa materia organiczna i produkty jej rozkładu. Nie powinny one dostać się do wody w akwarium, dlatego zaleca się wypłukanie wkładów filtra przed ponownym użyciem.
Podsumowanie
Jeżeli zależy nam na zdrowym i stabilnym ekosystemie w naszym zbiorniku, powinniśmy zadbać o to, by filtr pracował całą dobę. Wyjątkiem są krótkie przerwy na prace pielęgnacyjne i karmienie. Przełoży się to na dobrą kondycję jego mieszkańców oraz pozwoli uniknąć wielu potencjalnych problemów.
* Archeony to mikroorganizmy zbliżone budową do bakterii, odkryte w 1977 r. Jak wykazały badania, występują powszechnie w naturze oraz w akwariach słono- i słodkowodnych, uczestnicząc razem z bakteriami w procesie nitryfikacji. Więcej na ten temat w: Laura A. Sauder, Katja Engel, Jennifer C. Stearns , Andre P. Masella, Richard Pawliszyn, Josh D. Neufeld, „Aquarium Nitrification Revisited: Thaumarchaeota Are the Dominant Ammonia Oxidizers in Freshwater Aquarium Biofilters”
** Diana Walstad, „Nitrogen Uptake by Aquatic Plants”.
